Επιθυμία και επιμέλεια παιδείας Του Κώστα Δουζίνα

Επιθυμία και επιμέλεια παιδείας

Του Κώστα  Δουζίνα

Λέγαμε στο προηγούμενο άρθρο ότι η επιθυμία και επιμέλεια παιδείας αποτελούν το μεγάλο στοίχημα αλλά και το μεγαλύτερο πλεονέκτημα της κοινωνίας μας. Η επιθυμία της ελληνικής οικογένειας να σπουδάσει τα παιδιά της, η κοινωνική κινητικότητα που στηρίζεται στην παιδεία είναι ο πιο σημαντικός πόρος της χώρας μας. Εδώ λοιπόν βρίσκεται το μεγάλο στοίχημα της νέας κυβέρνησης. Η καλλιέργεια και η εκλογίκευση της «επιθυμίας παιδείας» θα αποτελέσει εκκίνηση για την αλλαγή που ευαγγελίζεται η Αριστερά.

Δεν υπάρχει έτοιμο μοντέλο ή τυφλοσούρτης για τον δημοκρατικό σοσιαλισμό του 21ου αιώνα. Πρέπει να πειραματιστούμε, να χρησιμοποιήσουμε τη λαϊκή και θεσμική φαντασία, να πάρουμε ρίσκα. Πρέπει να φτιάξουμε το νέο παράδειγμα, τη νέα ηγεμονία, με το συνεχές βάθεμα της δημοκρατίας και τη συνεχή επίθεση στην ανισότητα.

Η πίεση από τα κάτω -από τα κινήματα, την κοινωνική οικονομία, εκεί όπου βρίσκονται η πείρα και η φαντασία– πρέπει να συντεθεί με ιδέες και θεωρίες που θα προσαρμόζονται συνεχώς καθώς μπαίνουν σε δοκιμασία και εφαρμογή. Έτσι θα φτιάξουμε ένα νέο μοντέλο συλλογικού διανοούμενου που θα μαθαίνει καθώς δημιουργεί και θα βγάζει θεωρία μέσα από την πράξη. Το Πανεπιστήμιο είναι ο ιδανικός τόπος για να ξεκινήσει ένα τέτοιο μεγάλο πείραμα. Η δημόσια διαβούλευση για το μέλλον της παιδείας μπορεί να γίνει απαρχή της γενικότερης συζήτησης.

Παρενθετικά να σημειώσω ότι έχουμε μια από τις πιο μορφωμένες νέες γενιές στην Ευρώπη. Η καταστροφική «διαφυγή μυαλών» (brain drain) τα χρόνια της λιτότητας στέλνει τους νέους επιστήμονες, τους οποίους δίδαξαν με θυσίες η οικογένεια και το κράτος, στα βορειοευρωπαϊκά νοσοκομεία και στις αμερικανικές εταιρείες τεχνολογίας. Πέρα από την καταγγελία του φαινομένου χρειάζεται άμεση πρωτοβουλία του κράτους με δημιουργία διαύλων επικοινωνίας και ενημέρωσης με τους νεο-μετανάστες.

Οι πρεσβείες, τα προξενεία ή κάποιος άλλος θεσμός πρέπει να τους καταγράφουν, να βοηθούν τους πρώτους δύσκολους μήνες υλικά και κοινωνικά και να τους ενημερώνουν για τα νέα και τις θέσεις δουλειάς στην πατρίδα.

Ενα σχέδιο διακήρυξης αξιών

Η μεγάλη διαβούλευση για το Πανεπιστήμιο ξεκινά από βασικές αρχές. Το δικό μου μανιφέστο έχει ένα αξίωμα και τέσσερις θέσεις.

Το αξίωμα του ασύλου. Το Πανεπιστήμιο βασίζεται στην απόλυτη ελευθερία της αμφισβήτησης και δημοσιοποίησης της σκέψης, της γνώσης και της έρευνας για την αλήθεια. Θέτει ερωτήματα για τα πάντα, ακόμα και για την ίδια την αξία τού να θέτουμε ερωτήματα ή για την ίδια την αξία της αλήθειας σήμερα που έχει μετατραπεί σε πολλές αλήθειες. Η σκέψη πρέπει να λειτουργεί άνευ όρων και προϋποθέσεων. Μοναδική προϋπόθεση, η προστασία από εξωτερικές απειλές και αντίποινα.

Το Πανεπιστήμιο πρέπει να διατηρήσει και να αναπαραγάγει αυτή την παράδοση, καθώς πιέσεις από κάθε κατεύθυνση προσπαθούν να το μετατρέψουν σε εργαλείο κάθε παροδικής και κακοσχεδιασμένης πολιτικής. Το Πανεπιστήμιο πρέπει να αντιταχθεί στην κρατική, οικονομική ή μιντιακή εξουσία στο όνομα της αλήθειας και της δικαιοσύνης. Πρέπει να παραμείνει χώρος αφιλόξενος για τον δογματισμό, την ηθικολογία, τον κομφορμισμό. Πρόκειται βέβαια για ένα σχεδόν αδύνατο αίτημα, η ασυλία αυτή δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ de jure ή de facto, όπως είχε προβλέψει και ο ίδιος ο Καντ. Η ίδια η ύπαρξη του Πανεπιστημίου βασίζεται στο αδύνατο απομάκρυνσής του από την εξουσία. Αλλά είναι ακριβώς αυτό το αδύνατο που καθιστά το Πανεπιστήμιο δυνατό, όπως υποστήριζε ο Ζακ Ντεριντά.

1. Η πανεπιστημιακή παιδεία έχει εγγενή, όχι εργαλειακή αξία. Η επιτυχία της δεν εξαρτάται από οικονομικά ή άλλα εξωγενή αποτελέσματα. Δεν διδάσκουμε τους νέους για να «συνεισφέρουν» στην οικονομία, αλλά για να μάθουν να σκέπτονται, να κρίνουν και να εμβαθύνουν την κατανόηση εαυτού και κόσμου.

2. Μαθαίνουν βέβαια οι νέοι γνώσεις και δεξιότητες που θα χρησιμοποιηθούν επαγγελματικά. Μια γενική σύγκλιση της παιδείας με τις ανάγκες αναπαραγωγής της κοινωνίας είναι λοιπόν δεύτερος στόχος. Αλλά όπως η εργασία δεν αποτελεί το σύνολο της ζωής, έτσι και οι επαγγελματικές γνώσεις δεν εξαντλούν το έργο της μάθησης. Οταν το Πανεπιστήμιο γίνεται επαγγελματική σχολή –όπως βλέπουμε σε μερικές «μεγάλες» σχολές- τότε σταματάει να καλλιεργεί την επιστήμη και γίνεται τεχνογνωσία.

3. Η πανεπιστημιακή έρευνα συμβάλλει στην ανάπτυξη της επιστήμης και της τεχνολογίας και στο άνοιγμα νέων οριζόντων στη γνώση. Αλλά βασικός της σκοπός είναι η καλλιέργεια του χαρακτήρα με την εμβάθυνση στις βασικές έννοιες και αξίες του αντικειμένου και τη βελτίωση της μαθητείας. Είναι λάθος επομένως να πριμοδοτούμε την έρευνα που έχει άμεσο υλικό ή οικονομικό αντίκτυπο ή να θεωρούμε το Πανεπιστήμιο υπηρέτη της οικονομίας.

Η οικονομική ανάπτυξη χρειάζεται γιατί μας επιτρέπει να πετυχαίνουμε αυτά που είναι σημαντικά για τον καθένα. Η κατανόηση του Ομήρου ή του Σέξπιρ, της βυζαντινής εικονομαχίας ή του Καβάφη είναι εξίσου πολύτιμες με την καλλιέργεια της ρομποτικής ή της χρηματοπιστωτικής μηχανικής. Ως ζώο πολιτικό, ο άνθρωπος αναπνέει λέξεις, έννοιες, αξίες.

Μια πλούσια κοινωνία που έχει ξεχάσει την παράδοση και έχει αποδομήσει τις αξίες της στο όνομα οικονομικών πλεονασμάτων δεν καταλαβαίνει τη σημασία της δικαιοσύνης, την αέναη περιπέτεια των ιδεών, τη λυτρωτική δύναμη του ωραίου και το εκστατικό πάθος του υπερβατικού. Σύντομα θα χάσει και τα πλούτη της.

4. Τέλος, η παιδεία καλλιεργεί τη συλλογική δράση και τη δημοκρατική συμπεριφορά διδασκόντων και διδασκομένων. Η δημοκρατική συλλογικότητα της μάθησης και της έρευνας προηγείται της δημοκρατικής διαδικασίας.

Άλλοι θα προσθαφαιρέσουν αρχές ή θα αλλάξουν προτεραιότητες. Ξεκινώντας από λίγα βασικά μπορούμε να συζητήσουμε τα θεσμικά και διαδικαστικά ακόμη και αν διαφωνούμε ιδεολογικά. Τίποτε δεν μας εμποδίζει να κάνουμε το Πανεπιστήμιό μας ένα από τα καλύτερα στον κόσμο.

Και δεν αναφέρομαι στις προβληματικούς αξιολογήσεις διαφόρων εταιρειών που αναπαράγουν μόνιμα μια παγκόσμια πανεπιστημιακή ελίτ με αποθέματα μεγαλύτερα από το ΑΕΠ της Ελλάδας και ειδικά γραφεία για να πετυχαίνουν την καλή κατάταξη.

Το καλύτερο Πανεπιστήμιο για την Ελλάδα σημαίνει αναβάθμιση σπουδών σε όλα τα επίπεδα και τέλος του Πανεπιστήμιου ως εξεταστικού κέντρου και φάμπρικας παραγωγής πτυχίων. Ας αναφέρω κατ’ αρχάς κάποια προβλήματα που μπορούν να αντιμετωπιστούν σχετικά εύκολα χωρίς νέες δαπάνες.

Οι Έλληνες φοιτητές που είχα την τύχη να διδάξω έχουν γνώσεις ζωής, πολλές ιδέες, πλούσια φαντασία.

Αλλά δυσκολεύονται να γράψουν εκθέσεις και δοκίμια. Εμείς οι πανεπιστημιακοί ξέρουμε ότι η έρευνα και η συγγραφή δεν αποτελούν κληρονομικό ταλέντο.

Κατακτώνται με μαθητεία δίπλα σε φωτισμένους δασκάλους, με συνεχή εξάσκηση και συστηματική αυτοπειθάρχηση. Έτσι μόνον εισαγόμαστε στις κοινότητες διανόησης και κάνουμε τους εαυτούς μας, δάσκαλοι και διδασκόμενοι, έργα μάθησης και τέχνης.

Η εξάρτηση από μαζικές διαλέξεις –μεγαλώνουν τα αυτιά τρώγοντας τον εγκέφαλο, έλεγε ο Νίτσε-, από συγγράμματα και απομνημόνευση, η έλλειψη μαθημάτων σε μικρές ομάδες και συγγραφής δοκιμίων δεν προετοιμάζουν για την πειθαρχία της οργανωμένης σκέψης και γραφής.

Αυτό μπορεί να αλλάξει εύκολα με τη δημιουργία σεμιναριακών μαθημάτων στα οποία οι φοιτητές συμμετέχουν ενεργητικά και αξιολογούνται προφορικά και γραπτά.

Τα οφέλη, πολλαπλά. Οι μεταπτυχιακοί φοιτητές θα αποκτήσουν σχέση με τη ζωή του Πανεπιστημίου, οι διδακτορικοί φοιτητές και οι διδάκτορες θα έχουν ευκαιρία να διδάξουν και να μάθουν την τέχνη, χωρίς να γίνονται αντικείμενα εκμετάλλευσης όπως τώρα. Δεν γενικεύω βέβαια, υπάρχουν πολλές εξαιρέσεις σ’ αυτή την κατεύθυνση.

Θα υπάρχουν φυσικά πολλές άλλες προτάσεις από τους συναδέλφους που ξέρουν το Πανεπιστήμιο και πρέπει να αναλάβουν την αναβάθμισή του.

Ένα Πανεπιστήμιο που δεν μεταδίδει απλώς πληροφορίες – τις έχουμε πια στην άκρη των δαχτύλων στο πληκτρολόγιο. Εννοώ Πανεπιστήμιο που καλλιεργεί τη σκέψη, την παρρησία, τον κριτικό στοχασμό και αναστοχασμό και την πειθαρχεία μάθησης και δημιουργίας.

Τα συμβούλια των ιδρυμάτων και οι «αιώνιοι» φοιτητές ήταν μια αρχή, αλλά τα άλλα είναι πιο σημαντικά. Από αυτά εξαρτάται, αν όχι η αιώνια, σίγουρα η μακροπρόθεσμη επιτυχία του Πανεπιστημίου.

*Καθηγητής της Νομικής, πρώην αντιπρύτανης και διευθυντής του Ινστιτούτου Ανθρωπιστικών Ερευνών στο Κολέγιο Μπίρκμπεκ του Πανεπιστημίου του Λονδίνου