Αρχαιολογικές έρευνες στην Ήλιδα (1910-2007)

 Αρχαιολογικές έρευνες στην Ήλιδα (1910-2007)

Η Ήλις, μόνιμη διοργανώτρια πόλη των αρχαίων Ολυμπιακών Αγώνων (776 π.Χ. - 393 μ.Χ.), υπήρξε πρωτεύουσα του ηλειακού κράτους και διαδραμάτισε σημαντικό ιστορικό ρόλο.

Καταλαμβάνει στρατηγική θέση στην όχθη του Πηνειού ποταμού, σε χώρο που σώζει ενδείξεις συνεχούς κατοίκησης από την παλαιολιθική μέχρι και την παλαιοχριστιανική εποχή. Σύμφωνα με την αρχαία παράδοση που διέσωσε ο Παυσανίας, ο Αιτωλός Όξυλος (11ος αι. π. Χ.) συνοίκησε για πρώτη φορά την πόλη συγκεντρώνοντας τους κατοίκους των γύρω μικρών χωριών, προσάρτησε το ιερό της Ολυμπίας στο κράτος της Ήλιδος και οργάνωσε τους πρώτους αγώνες.

Η πόλη γίνεται ευρύτερα γνωστή από το 776 π.Χ., όταν ο βασιλιάς της Ίφιτος και ο νομοθέτης Λυκούργος της Σπάρτης καθιέρωσαν επισήμως τους Ολυμπιακούς Αγώνες και την Εκεχειρία.

 Κατά τον 5ο αι. π.Χ. η Ήλις αποκτά τη μεγαλύτερη αίγλη της, η οποία αποτυπώνεται τόσο στην πολεοδομική μορφή που αποκτά με το δεύτερο συνοικισμό (471 π.Χ.) όσο και στην εκτέλεση σημαντικών έργων στο ιερό της Ολυμπίας.

Η μοναδική περιγραφή της Ήλιδος βρίσκεται στο έργο Ηλιακά του αρχαίου περιηγητή Παυσανία (2ος αι.μ.Χ.), χάρη στον οποίο ταυτίζονται σήμερα τα θεμέλια δημόσιων οικοδομημάτων που αποκαλύπτουν οι ανασκαφές.

Οι πρώτες αρχαιολογικές έρευνες στον χώρο της πόλης πραγματοποιήθηκαν από το Αυστριακό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο (1910-1914) υπό τη διεύθυνση των J. Keil, Α.ν. Premerstein και O.Walter. Κατά τη διάρκειά τους καθαρίστηκαν τα ορατά κτίρια, εντοπίστηκαν πολλά θεμέλια άλλων κτιρίων και έγιναν ανασκαφικές τομές στον χώρο της πόλης και της ακρόπολης. Χάρη στην περιγραφή του Παυσανία και τις αυστριακές έρευνες, εντοπίστηκε η θέση των δημόσιων χώρων της πόλης, οι οποίοι εκτείνονταν μεταξύ του σημερινού επαρχιακού δρόμου και της κοίτης του Πηνειού. Την πεδινή δυτική πλευρά καταλάμβαναν οι αθλητικές εγκαταστάσεις, στο κέντρο δέσποζε το υπερυψωμένο πλάτωμα της Αγοράς ενώ στο βορειοανατολικό άκρο βρισκόταν το θέατρο. Ο εντοπισμός του Γυμνασίου, η ανασκαφή και ταύτιση αρκετών οικοδομημάτων της Αγοράς και η αποκάλυψη της σκηνής του θεάτρου οφείλονται στις αυστριακές έρευνες, τα συμπεράσματα των οποίων δημοσιεύθηκαν στο περιοδικό Jahreshefte des Osterreihischen Archeologischen Institutes in Wien (1911-1915 και 1932).

Μετά από μακρόχρονη διακοπή, ο Ν. Γιαλούρης, τότε Έφορος Αρχαιοτήτων Ολυμπίας, ανέλαβε το 1960 τη συνέχιση των συστηματικών ερευνών στην Αγορά της Ήλιδος.

Το έργο πραγματοποιήθηκε σε συνεργασία με την Αυστριακή Αρχαιολογική Σχολή, την οποία εκπροσωπούσε η V. Leon. Από το 1960 μέχρι το 1990 οι ανασκαφές αποκάλυψαν πλήρως τη σκηνή και το κοίλο του θεάτρου, τα λείψανα δύο μεγάλων στοών (Ελλανοδικών και Κερκυραϊκής) καθώς και θεμέλια άλλων κτιρίων, βωμούς, αποθέτες και υδρευτικούς αγωγούς στην περιοχή της Αγοράς. Επίσης, έφεραν στο φως τάφους προϊστορικών νεκροταφείων και ψηφιδωτά δάπεδα παλαιοχριστιανικής βασιλικής, αποδεικνύοντας τη συνεχή κατοίκηση του χώρου επί χιλιετίες.

Οι εργασίες πραγματοποιήθηκαν με προσωπικό από τα χωριά της περιοχής υπό την καθοδήγηση Ελλήνων και ξένων επιστημόνων και με την πολύτιμη βοήθεια έμπειρων αρχαιοφυλάκων της Ολυμπίας και της Ήλιδος.

Τα αποτελέσματα των ερευνών δημοσιεύθηκαν στα επιστημονικά περιοδικά της Αρχαιολογικής Εταιρείας (Το Έργο της Αρχαιολογικής Εταιρείας και Πρακτικά της Αρχαιολογικής Εταιρείας) και του Αυστριακού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου (Jahreshefte des Osterreihischen Archaologischen Institutes in Wien) καθώς και σε άλλες επιστημονικές εκδόσεις.

Η κατασκευή τμήματος του αρδευτικού δικτύου του Φράγματος Πηνειού μέσα στον χώρο της Ήλιδος υπήρξε η αφορμή για τη διενέργεια σωστικών ανασκαφών από το 1965 μέχρι το 1970.

Οι έρευνες στους χώρους της "λίμνης ηρεμίας" και σε ζώνη πλάτους 5-10 κατά μήκος της διώρυγας, σε συνολικό μήκος πάνω από τέσσερα χιλιόμετρα, έφεραν στο φως μεγάλη ποικιλία ευρημάτων.

Στο ανατολικό άκρο αποκαλύφθηκαν τάφοι του ανατολικού νεκροταφείου, εγκαταστάσεις κεραμικών εργαστηρίων και συγκρότημα με περιβόλους, ταφικές και λατρευτικές κατασκευές, τμήματα των οποίων έχουν μεταφερθεί δυτικά της "λίμνης ηρεμίας".

Στο κέντρο της πόλης ήρθαν στο φως τα θεμέλια του ναού των ρωμαίων αυτοκρατόρων και τμήματα οικοδομικών νησίδων στις δύο πλευρές αρχαίου δρόμου.

Η αποκάλυψη του συγκεκριμένου συνόλου απέδειξε ότι η πόλη ήταν οργανωμένη από τις αρχές του 5ου αιώνα π.Χ. με πολεοδομικό σύστημα, το λεγόμενο ιπποδάμειο, και ότι αποτελούσε σπουδαίο πολιτικό, θρησκευτικό, αθλητικό και εμπορικό κέντρο.

Στη δυτική πλευρά, από το Γαλούπι μέχρι το Αυγείο, ερευνήθηκαν τάφοι του δεύτερου νεκροταφείου της Ήλιδος με σημαντικά κτερίσματα.

Τα αποτελέσματα των ανασκαφών δημοσιεύτηκαν περιληπτικά στις εκδόσεις του Υπουργείου Πολιτισμού (Αρχαιολογικό Δελτίο και Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξΑθηνών).

Το επίπεδο ζωής και πολιτισμού των κατοίκων της Ήλιδος αντικατοπτρίζεται στα χιλιάδες κινητά ευρήματα των ανασκαφών (αγάλματα, προτομές, επιγραφές, χιλιάδες νομίσματα και αγγεία, ειδώλια, κοσμήματα, εργαλεία κ.ά.)

 Ο μεγάλος αριθμός και η σπουδαιότητα των ευρημάτων οδήγησε στην ίδρυση Αρχαιολογικής Συλλογής, το κτίριο της οποίας περιέλαβε εκθεσιακό χώρο, ξενώνα, γραφείο, αποθήκες και εργαστήριο, κατασκευασμένα γύρω από αίθριο.

Στον εκθεσιακό χώρο και το αίθριο εκτέθηκαν το 1980 επιλεγμένα ευρήματα από την προϊστορική μέχρι και την παλαιοχριστιανική εποχή, τα οποία μεταφέρθηκαν το 2003 στο νέο κτίριο του Μουσείου Ήλιδος.

Με την ευκαιρία της διεξαγωγής των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004 στην Αθήνα, το Υπουργείο Πολιτισμού ενέταξε το έργο "Μελέτη και Ανάδειξη Αρχαιολογικού Χώρου Ήλιδος" στο Ταμείο Διαχείρισης Πιστώσεων για την Εκτέλεση Αρχαιολογικών Έργων.

Από τις αρχές του 2002 μέχρι σήμερα, πολυάριθμο προσωπικό συμμετέχει σε εργασίες ανασκαφών, διαμόρφωσης, συντήρησης, προστασίας και μελέτης του αρχαιολογικού χώρου, με σκοπό την ανάδειξη του ιστορικού παρελθόντος και την ανάπτυξη του πολιτιστικού παρόντος της περιοχής.

Τα μέχρι σήμερα ευρήματα προσφέρουν ήδη στον επισκέπτη συνολική εικόνα της οργάνωσης δημόσιων και ιδιωτικών οικοδομημάτων κατά μήκος της κεντρικής λεωφόρου που διέσχιζε την Ήλιδα από Βορρά προς Νότο.

Παραλλήλως, οι εργασίες συντήρησης όλων των οικοδομικών λειψάνων, οι περιφράξεις και η διαμόρφωση διαδρόμων επίσκεψης στην Αγορά με στάσεις τεκμηριωμένης πληροφόρησης έχουν αναδείξει το σύνολο σχεδόν των ορατών μνημείων της Ήλιδος.

Η πληροφόρηση των επισκεπτών συμπληρώνεται με τη μόνιμη έκθεση που οργανώθηκε και λειτουργεί στο κτίριο της παλιάς Αρχαιολογικής Συλλογής και περιλαμβάνει πλούσιο εποπτικό υλικό σχετικό με την ιστορία των ανασκαφών στον χώρο της αρχαίας πρωτεύουσας των Ηλείων.

Νοέμβριος 2007       Ηλίας Ανδρέου - Ιωάννα Ανδρέου

Επιμέλεια: Ηλίας Ανδρέου - Ιωάννα Ανδρέου

Φωτογραφίες : Αυστριακό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο, Νίκος Γιαλούρης,  Η.-Ι. Ανδρέου

Κείμενα και  φωτογραφίες από την έκδοση «Αρχαιολογικές έρευνες στην Ήλιδα (1910-2007) -Ημερολόγιο 2008» του Δήμου Αμαλιάδας